Jak wysoką karę umowną przewidzieć w umowie?

Kara umowna stanowi jedną z najpopularniejszych klauzul dodatkowych. Odnajdziemy ją zarówno w kontraktach zawieranych pomiędzy przedsiębiorcami, umowach z udziałem konsumentów, a nawet w porozumieniach zawieranych na gruncie prawa pracy. Niezależnie od dziedziny, w której znajduje ona zastosowanie, każdorazowo towarzyszy jej pytanie o właściwą wysokość kary umownej. Nie wyczerpuje to jednak całości tematu związanego z omawianą klauzulą. Z naszego artykułu dowiesz się:

• czym jest kara umowna,
• w jakich przypadkach można ją zastrzec, a kiedy jest zakazana,
• jakie elementy powinny się znaleźć w treści klauzuli kary umownej,
• jak określić jej właściwą wysokość,
• czym jest miarkowanie kary umownej.

Cechy kary umownej

Omawiana klauzula, co wskazano już na wstępie, jest przykładem dodatkowego zastrzeżenia umownego. Oznacza to, że nie stanowi obligatoryjnego elementu umowy[1]. Wykreślenie z projektu umowy postanowień o karze umownej nie wpłynie na ważność samej umowy. Strony, korzystając z zasady swobody umów, mogą jednakże zdecydować o wprowadzeniu w umowie takich postanowień.

Sama zaś kara umowna stanowi formę zryczałtowanego odszkodowania za potencjalne szkody wyrządzone stronie, na której rzecz karę umowną zastrzeżono, z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Zastrzeżona kara umowna ma zrekompensować wszelkie niedogodności, jakie dotykają taką osobę, a których przyczyną jest niewykonanie lub nienależyte wykonanie świadczenia głównego. Ma ona wyrównać ogół skutków, jakie towarzyszą niewykonaniu zobowiązania w sferze interesów wierzyciela – czyli osoba uprawniona do świadczenia z kary umownej[2].

Co więcej, skoro odszkodowanie to ma charakter ryczałtowy, to wierzyciel nie musi wykazywać wysokości szkody. Wystarczające jest udowodnienie, że druga strona nie wykonała umowy albo wykonała ją w sposób nienależyty (niezgodnie z umową, przepisami prawa powszechnie obowiązującego, normami technicznymi, przyjętymi zwyczajami, itp.).

Brak konieczności udowodnienia wysokości poniesionej szkody skutkuje również tym, że kara umowna przysługuje także w przypadku gdy wierzyciel nie poniósł żadnej szkody z powodu nienależytego wykonania umowy[3]. Okoliczność taka nie pozwala dłużnikowi – stronie zobowiązanej z tytułu kary umownej – do uchylenia się od jej zapłaty. Jednakże może stanowić jedną z przesłanek miarkowania jej wysokości, o czym niżej.

Z odszkodowawczego charakteru kary umownej wynika jeszcze jedna cecha, a mianowicie zakres odpowiedzialności z tytułu kary umownej pokrywa się z zakresem ogólnej odpowiedzialności kontraktowej[4]. W praktyce oznacza to, że dłużnik odpowiada tylko wtedy, gdy niewykonanie albo nienależyte wykonanie umowy nastąpiło z jego winy. Udowodnienie przez dłużnika, że nie ponosi on winy za takie zdarzenie, pozwoli uwolnić mu się od konieczności zapłaty kary umownej. Dłużnik może w szczególności podnosić, że szkodę spowodowała osoba trzecia, za którą nie odpowiada, bądź sam wierzyciel albo powstała ona w okolicznościach siły wyższej, za które odpowiedzialności nie można przypisać żadnej ze stron.

Kiedy można zastrzec karę umowną?

Kara umowna może zostać przewidziana wyłącznie za niewykonanie bądź nienależyte wykonanie świadczenia niepieniężnego. Prawidłowe będzie zatem jej wprowadzenie w związku z opóźnieniem albo zwłoką w terminowym zakończeniu umowy (zwłoka to zawinione opóźnienie), odstąpieniem od umowy z winy jednej ze stron, naruszeniem konkretnych klauzul umownych (np. obowiązku poufności, zakazu konkurencji, itp.).

Kodeks cywilny wprost eliminuje natomiast możliwość jej zastrzeżenia, jako zryczałtowanego odszkodowania za nienależyte wykonanie świadczenia pieniężnego (obowiązku zapłaty). W tym przypadku bowiem wierzycielowi przysługują odsetki za opóźnienie.

Pewne ograniczenia wynikają także z orzecznictwa. Przykładowo, wyklucza się możliwość kumulowania kary umownej za opóźnienie (zwłokę) w wykonaniu umowy oraz kary umownej za niewykonanie umowy[5].

Klauzula kary umownej

Formułując treść klauzuli kary umownej należy pamiętać o kilku elementach, które powinny się w niej znaleźć. Należy zatem w niej określić:

• zdarzenie, za które kara umowna będzie należna – im precyzyjniej zostanie ono opisane, tym mniejsze ryzyko sporów w przyszłości,
• wysokość kary umownej – może zostać podana w konkretnej kwocie, wystarczający jest jednakże mechanizm jej obliczenia (np. 0,05% wynagrodzenia za każdy dzień opóźnienia),
• możliwość dochodzenia odszkodowania przewyższającego wysokość kary umownej – kara umowna to forma zryczałtowanego odszkodowania, aby zatem możliwe było dochodzenie kwoty wyższej, konieczne jest dodanie stosownego postanowienia w tym zakresie. Co ważne, owej nadwyżki dochodzić można jedynie na zasadach ogólnych, czyli konieczne jest wykazanie wszystkich przesłanek odpowiedzialności dłużnika (wina, wysokość szkody, związek przyczynowy).

Wysokość kary umownej

W ustawie nie znajdziemy precyzyjnych kryteriów w tym zakresie. Pomocne będzie jednakże sięgnięcie do funkcji kary umownej, którymi są, funkcje[6]:

• kompensacyjna – kara umowna to przede wszystkim forma odszkodowania,
• stymulacyjna – kara umowna ma zniechęcać do naruszenia umowy, a zachęcać do jej prawidłowego wykonania,
• represyjna – stanowi także formę kary dla dłużnika, gdyż wierzyciel ma ułatwioną możliwość jej dochodzenia (nie musi wykazywać wysokości szkody, ani winy dłużnika).

Z uwagi na fakt, iż podstawową funkcją kary umownej jest funkcja odszkodowawcza, podstawą przyjęcia w umowie określonych wysokości kar umownych powinna być pewna kalkulacja przyszłej, hipotetycznej szkody, jaką poniesie strona w związku z nienależytym wykonaniem zobowiązania[7]. Kara umowna, jak każde odszkodowanie nie może prowadzić do nieuzasadnionego wzbogacenia się wierzyciela kosztem dłużnika.
Innymi słowy, szacując wysokość kary umownej należy w pierwszej kolejności brać pod uwagę potencjalną szkodę, jaka może spotkać wierzyciela w przypadku niewykonania albo nienależytego wykonania umowy (naruszenia konkretnych postanowień). Pamiętaj jednakże, iż do dochodzenia kary umownej nie jest konieczne, aby szkoda ta faktycznie wystąpiła.
Istnieją także wytyczne negatywne, które wskazują kiedy kara umowna zostałaby zastrzeżona w wysokości nadmiernej. Dotyczą one najczęściej stosunków z podmiotem uprzywilejowanym (konsument, pracownik) Należą do nich następujące okoliczności:

• kara umowna przysługująca pracodawcy za złamanie przez pracownika zakazu konkurencji nie powinna być rażąco wyższa od odszkodowania należnego pracownikowi za powstrzymywanie się od zakazu konkurencji[8],
• w umowach z konsumentami zastrzegana we wzorcu umowy kara umowna musi pozostawać we współmiernej wysokości do ponoszonej zwykle szkody[9],
• kara umowna nie powinna również być równa, bądź wyższa wysokości wynagrodzenia należnego dłużnikowi.

Poniżej prezentujemy przykładowe (poglądowe) wysokości kar umownych, każdorazowo bowiem należy je odnosić do okoliczności konkretnej sprawy:

• naruszenie poufności – 50 000 zł - 200 000 zł przy kontrakcie wartości 200 000 zł - 2 000 000 zł,
• złamanie zakazu konkurencji przez członka personelu – 20 000 zł - 100 000 zł przy miesięcznym wynagrodzeniu w wysokości 5000 zł – 25 000 zł netto,
• opóźnienie w wykonaniu wdrożenia – 0,1% - 1 % wartości zamówienia za każdy dzień roboczy opóźnienia, nie więcej niż około 30% wartości zamówienia,
• opóźnienie w usuwaniu błędów aplikacji w umowie serwisowej – 100 zł - 500 zł za każdą godzinę opóźnienia,
• przejęcie członka personelu firmy IT – 10 000 zł - 100 000 zł.

Miarkowanie kary umownej

Nawet określenie wysokości kary umownej w zgodzie ze ww. przesłankami, nie gwarantuje, że w przypadku wytoczenia powództwa o jej zapłatę, wierzyciel otrzyma pełną jej kwotę. Ustawa dopuszcza bowiem tzw. miarkowanie (odpowiednie zmniejszenie) kary umownej[10]. I tak, może to mieć miejsce, gdy:

• zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane,
• kara umowna jest rażąco wygórowana – oceny, czy kara umowna jest wygórowana należy dokonać w kontekście całokształtu okoliczności sprawy, a zatem uwzględniając wysokość powstałej szkody, przedmiot umowy, okoliczności, na jakie kara umowna została zastrzeżona, cel tej kary, sposób jej ukształtowania, okoliczności, w jakich doszło do sytuacji uzasadniającej naliczenia kary, czy wagę i zakres nienależytego wykonania umowy, a także relacje między wysokością zastrzeżonej kary umownej a wysokością wynagrodzenia należnego stronie zobowiązanej do zapłaty kary umownej[11].

Wniosek o miarkowanie kary umownej może zostać zgłoszony przez pozwanego dłużnika, który winien wykazać zasadność takiego żądania. Warto przy tym nadmienić, że miarkowanie kary umownej należy do tzw. prawa sędziowskiego, czyli zastosowanie tej instytucji pozostawiono uznaniu sądu. Stąd też do sądu należy wybór kryteriów, na podstawie których poddaje on kontroli wysokość kary umownej[12].

Podsumowanie

Kara umowna stanowi surogat odszkodowania za niewykonanie albo nienależyte wykonanie umowy bądź określonych jej postanowień odnoszących się do świadczeń niepieniężnych. Dlatego też kalkulując jej wysokość należy mieć na względzie potencjalną szkodę, jaka może wystąpić w przypadku zaistnienia zdarzenia, na wypadek którego kara ta została zastrzeżona. Dłużnik może jednakże, w niektórych przypadkach, domagać się sądowego miarkowania kary umownej. Jej zmniejszenie przez sąd pozostawiono wszakże uznaniu składu orzekającego.

Przypisy

1. Zgodnie z przepisem art. 483 §1 kodeksu cywilnego: można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).
2. Tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 24.05.2016 r., I ACa 218/16.
3. Tak m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 18.02.2015 r., I ACa 967/14.
4. Tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 28.02.2018 r., V ACa 70/18.
5. Uchwała Sądu Najwyższego z 18 lipca 2012 r., III CZP 39/12.
6. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 19 października 2017 r., V ACa 147/17.
7. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 27 listopada 2014 r., I ACa 773/14.
8. Wyrok Sądu Najwyższego z 27 stycznia 2004 r., I PK 222/03.
9. Wyrok Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z 13 czerwca 2005 r., XVII Ama 20/04.
10. Zob. art. 484 § 2 kodeksu cywilnego.
11. Zob. Wyrok Sądu Najwyższego z 13 lutego 2014 r., V CSK 45/13, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 19 października 2017 r., V ACa 147/17.
12. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 15 stycznia 2013 r., I ACa 655/12.